η «Καρδιά του Σκότους» του Τζόζεφ Κόνραντ

 

5 Αναπάντεχες Αλήθειες που Αποκαλύπτει η «Καρδιά του Σκότους» του Τζόζεφ Κόνραντ

Εισαγωγή: Βουτιά στα Θολά Νερά ενός Αριστουργήματος

Λίγα έργα έχουν χαραχτεί τόσο βαθιά στη λογοτεχνική συνείδηση όσο «Η Καρδιά του Σκότους» του Τζόζεφ Κόνραντ, η εμβληματική νουβέλα που δεκαετίες μετά ενέπνευσε την αριστουργηματική ταινία «Αποκάλυψη, Τώρα!». Επιφανειακά, πρόκειται για μια αιχμηρή κριτική στην κτηνωδία της αποικιοκρατίας, ένα ταξίδι στα βάθη του Κονγκό. Όμως, αυτό δεν είναι απλώς ένα χρονικό της αποικιοκρατικής αρπαγής, αλλά ένας πυρετώδης εφιάλτης όπου ο πολιτισμός αποδεικνύεται ένας εύθραυστος φλοιός πάνω από μια άβυσσο πρωτόγονων ορμών. Το άρθρο αυτό θα πλοηγηθεί σε πέντε από τα πιο επικίνδυνα ρεύματα αυτής της αβύσσου, αποκαλύπτοντας αλήθειες που ο Κόνραντ έκρυψε κάτω από την επιφάνεια του ίδιου του σκότους.

--------------------------------------------------------------------------------

1. Το Ταξίδι δεν Είναι σε έναν Ποταμό, Είναι στο Ανθρώπινο Μυαλό

Πέρα από μια γεωγραφική διαδρομή, «Η Καρδιά του Σκότους» είναι πρωτίστως μια ψυχολογική οδύσσεια, μια κατάδυση στα αχαρτογράφητα νερά του ασυνείδητου. Η ανάλυση του έργου μέσα από το πρίσμα της φροϋδικής θεωρίας, που αναπτυσσόταν την ίδια ακριβώς εποχή, αποκαλύπτει το ταξίδι ως μια αλληγορία της ανθρώπινης ψυχής. Ο Κουρτς, απομονωμένος από τους κοινωνικούς και ηθικούς κανόνες του Υπερεγώ του —τους φραγμούς που του επέβαλλε η Ευρώπη— επιτρέπει στο Εκείνο (Id), τις πιο αρχέγονες ορμές του, να κυριαρχήσει απόλυτα. Η απομόνωση από τους κανόνες επιτρέπει στο Εκείνο του Κουρτς να εκδηλωθεί με απόλυτη ελευθερία: οι φρικιαστικές τελετές, τα παλουκωμένα κεφάλια γύρω από την κατοικία του, και η θεοποίησή του από τους ιθαγενείς δεν είναι παρά εκφράσεις μιας ανεξέλεγκτης επιθυμίας για εξουσία και ικανοποίηση.

Για τον αφηγητή, τον Μάρλοου, το ταξίδι στον ποταμό μετατρέπεται σε μια κάθοδο στο δικό του ασυνείδητο, μια αναμέτρηση με έναν ενδεχόμενο μελλοντικό εαυτό. Ο Κουρτς λειτουργεί ως ο «σκοτεινός σωσίας» του, η ζωντανή ενσάρκωση αυτού που θα μπορούσε να γίνει ο ίδιος ο Μάρλοου αν υπέκυπτε στο σκοτάδι. Η αναζήτηση του Κουρτς είναι, στην πραγματικότητα, μια τρομακτική αναζήτηση για αυτογνωσία.

Το μυθιστόρημα καταγράφει ένα ψυχολογικό ταξίδι στο κέντρο του κακού στο μυαλό κάποιου. Καθώς ο Μάρλοου προχωρά μέσα στη ζούγκλα, οι ψυχολογικές του επιθυμίες αλλάζουν προφανώς.

2. Οι Πραγματικοί «Άγριοι» δεν Είναι Αυτοί που Νομίζεις

Ο Κόνραντ ανατρέπει βίαια την απλοϊκή διάκριση μεταξύ «πολιτισμένων» Ευρωπαίων και «άγριων» Αφρικανών, αποκαλύπτοντας ότι ο πολιτισμός είναι ένας «λεπτός φλοιός» που θρυμματίζεται με την παραμικρή πίεση. Η νουβέλα υποστηρίζει με κάθε ευκαιρία ότι «υπάρχει μικρή διαφορά μεταξύ των “πολιτισμένων” και των “άγριων” ανθρώπων».

Η ειρωνεία κορυφώνεται όταν ο Μάρλοου συγκρίνει τους άνδρες του. Με θαυμασμό αναγνωρίζει την «έμφυτη εγκράτεια» των ιθαγενών κανιβάλων στο πλήρωμά του, οι οποίοι, αν και λιμοκτονούν, δεν επιτίθενται ποτέ στους λευκούς. Η εγκράτειά τους αποτελεί έναν από τους λίγους ηθικούς φάρους της ιστορίας. Σε απόλυτη αντίθεση, οι Ευρωπαίοι πράκτορες, που ισχυρίζονται ότι φέρνουν το φως, αποδεικνύονται δέσμιοι μιας αχαλίνωτης απληστίας για ελεφαντόδοντο και εξουσία, διαπράττοντας φρικαλεότητες στο όνομα μιας «αρπακτικής και ανελέητης ανοησίας». Η πραγματική «καρδιά του σκότους» δεν βρίσκεται στην αφρικανική ήπειρο, αλλά στο ηθικό κενό που κατοικεί στην καρδιά του πολιτισμένου ανθρώπου. Το παράδειγμα του Φρέσλεβεν, προκατόχου του Μάρλοου, είναι αποκαλυπτικό: αν και θεωρούνταν ήπιος στην Ευρώπη, στο Κονγκό χτύπησε ανελέητα έναν ιθαγενή αρχηγό για δύο κότες, αποδεικνύοντας πώς η πρωτόγονη βαρβαρότητα κρύβεται κάτω από την πιο ευυπόληπτη επιφάνεια.

3. Η Κριτική του Κόνραντ Ήταν Πιο Στοχευμένη (και Έξυπνη) από Όσο Φαντάζεσαι

Ενώ πολλοί διαβάζουν το έργο ως μια γενική καταδίκη της αποικιοκρατίας, ο αναλυτής Hunt Hawkins αποκαλύπτει μια πιο στρατηγική επίθεση. Ο Κόνραντ δεν ασκεί μια αόριστη κριτική, αλλά μια χειρουργικά στοχευμένη καταγγελία του καθεστώτος του Βασιλιά Λεοπόλδου Β' στο Ελεύθερο Κράτος του Κονγκό. Για να το πετύχει αυτό, απευθύνεται έξυπνα στο βρετανικό κοινό του, χρησιμοποιώντας δύο αξίες που οι Βρετανοί της εποχής του θαύμαζαν: την αποτελεσματικότητα (efficiency) και την ιδέα (idea) πίσω από την αυτοκρατορική αποστολή.

Το βελγικό εγχείρημα του Λεοπόλδου αποτυγχάνει παταγωδώς και στα δύο κριτήρια:

• Αναποτελεσματικότητα: Η πρώτη κιόλας εικόνα που αντικρίζει ο Μάρλοου καθώς πλησιάζει την αφρικανική ακτή είναι ένα γαλλικό πολεμικό πλοίο που βομβαρδίζει τη ζούγκλα χωρίς προφανή στόχο. Αυτή η «αρπακτική και ανελέητη ανοησία» συνεχίζεται και στην ενδοχώρα: παρατηρεί το «αντικειμενικά άσκοπο ανατίναγμα» ενός βράχου, σκουριασμένα μηχανήματα παρατημένα παντού και την απουσία σταθερού νομισματικού συστήματος, με τους εργάτες να πληρώνονται με άχρηστα κομμάτια σύρματος από ορείχαλκο.
• Υποκρισία της «Ιδέας»: Το πρόσχημα του «εκπολιτισμού των αγρίων» καταρρέει μπροστά στην πραγματικότητα της καταναγκαστικής εργασίας και της κτηνώδους εκμετάλλευσης. Η υποτιθέμενη ευγενής αποστολή δεν είναι παρά μια βιτρίνα για την πιο βάρβαρη αρπαγή.

Χρησιμοποιώντας τις ίδιες τις αξίες του βρετανικού ιμπεριαλισμού ως όπλο, ο Κόνραντ καταδεικνύει την απόλυτη χρεοκοπία του καθεστώτος στο Κονγκό, κάνοντας την κριτική του άμεση, κατανοητή και ακαταμάχητη για τους συγχρόνους του.

4. Ο Κουρτς δεν Είναι ένα Τέρας, Είναι η Αποτυχία των Ιдеаλικών της Ευρώπης

Ο Κουρτς δεν παρουσιάζεται ως ένας απλός, μονοδιάστατος κακός. Αντίθετα, ο Κόνραντ τον πλάθει ως την ενσάρκωση των υψηλότερων ιδανικών του ευρωπαϊκού πολιτισμού: μια «καθολική ιδιοφυΐα», ποιητής, μουσικός, ζωγράφος, χαρισματικός ηγέτης. Δεν ήταν ένας τυχαίος Ευρωπαίος, αλλά ο καλύτερος εκπρόσωπος της ηπείρου του. Όπως αναφέρεται, «Όλη η Ευρώπη συνέβαλε στη δημιουργία του Κουρτς».

Ακριβώς γι’ αυτό, η πτώση του στην απόλυτη βαρβαρότητα αποτελεί μια συντριπτική κριτική στον ίδιο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η διαφθορά του δεν είναι μια απόκλιση από την αποστολή του, αλλά η πιο τρομακτική και λογική της κατάληξη. Η ρίζα της τυραννίας του βρίσκεται στην ίδια την ιδεαλιστική του έκθεση, όπου ισχυρίζεται ότι οι λευκοί «πρέπει αναγκαστικά να τους φαίνονται [στους άγριους] ως υπερφυσικά όντα». Αυτή η θεμελιώδης αλαζονεία, η ίδια η «ιδέα» της εκπολιτιστικής αποστολής, είναι που δικαιολογεί στα μάτια του τις μετέπειτα φρικαλεότητές του.

Οι τελευταίες του λέξεις συμπυκνώνουν αυτή την τραγωδία:

«Η φρίκη! Η φρίκη!»

Αυτή η κραυγή δεν είναι απλώς μια έκφραση τρόμου, αλλά μια διπλή κρίση. Είναι μια στιγμή απόλυτης αυτογνωσίας, όπου ο Κουρτς αντικρίζει τη φρίκη της δικής του ψυχής, και ταυτόχρονα, μια καταδίκη της φρίκης που κρύβεται στην καρδιά του «πολιτισμένου» ευρωπαϊκού σχεδίου που τον δημιούργησε και τον εξαπέλυσε στον κόσμο.

5. Το Ίδιο το Βιβλίο Είναι ένα Πεδίο Μάχης

Η συζήτηση γύρω από την «Καρδιά του Σκότους» δεν έχει τελειώσει, σχεδόν 125 χρόνια μετά την έκδοσή της. Το ίδιο το έργο παραμένει ένα λογοτεχνικό πεδίο μάχης, με την πιο διάσημη επίθεση να προέρχεται από τον Νιγηριανό συγγραφέα Chinua Achebe, ο οποίος το 1975 χαρακτήρισε τον Κόνραντ «πέρα για πέρα ρατσιστή».

Ο Achebe υποστήριξε ότι, παρά την κριτική της στην αποικιοκρατία, η νουβέλα χρησιμοποιεί την Αφρική απλώς ως ένα εξωτικό και απάνθρωπο σκηνικό, το «άλλο» σε σχέση με την πολιτισμένη Ευρώπη. Στο έργο του Κόνραντ, οι Αφρικανοί χαρακτήρες είναι σκιές, απογυμνωμένοι από τη γλώσσα, την ατομικότητα και τον πολιτισμό τους. Αυτή η κριτική οδήγησε σε νέους τρόπους προσέγγισης, με πολλά εκπαιδευτικά προγράμματα να διδάσκουν πλέον το έργο του Κόνραντ παράλληλα με το αριστούργημα του Achebe, «Τα Πάντα Χάνονται» (Things Fall Apart). Το μυθιστόρημα του Achebe λειτουργεί ως μια κρίσιμη αντι-αφήγηση, δίνοντας φωνή και βάθος στην αφρικανική οπτική. Αυτή η διαμάχη είναι η καρδιά της κληρονομιάς του έργου: πώς ένα κείμενο μπορεί να αποτελεί ταυτόχρονα μια από τις πιο διεισδυτικές λογοτεχνικές καταγγελίες της αποικιοκρατίας και, την ίδια στιγμή, να αναπαράγει τις ρατσιστικές παραδοχές που τη στήριξαν. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα ορίζει την «Καρδιά του Σκότους» ως το απόλυτο προβληματικό αριστούργημα.

--------------------------------------------------------------------------------

Συμπέρασμα: Η Διαρκής Ηχώ της Φρίκης

Τελικά, η «Καρδιά του Σκότους» μας αποκαλύπτει ότι το ταξίδι στο ασυνείδητο του ατόμου είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο με τις παθολογίες του πολιτισμού. Ο «πολιτισμένος» νους, όταν απελευθερώνεται από τους φραγμούς του, αποδεικνύεται πιο «άγριος» από οτιδήποτε συνάντησε στη ζούγκλα, μετατρέποντας τα υψηλότερα ιδανικά της Ευρώπης σε εργαλεία μιας ανείπωτης φρίκης. Το έργο παραμένει μια ανησυχητική υπενθύμιση ότι το κακό δεν είναι κάτι ξένο ή εξωτικό, αλλά μια πιθανότητα που ελλοχεύει μέσα σε όλους μας.

Τελικά, αν το ταξίδι στον ποταμό του Κονγκό αποκάλυψε τη φρίκη που κρυβόταν στην καρδιά του Κουρτς, ένα παρόμοιο ταξίδι στα βάθη του δικού μας κόσμου, τι σκοτάδι θα μπορούσε να αποκαλύψει;